Programmatoelichting – door Stijn Janssens
Het USKO is een echte Bach-studentenvereniging, die helemaal past in de Nederlandse Bach-cultuur. Het ensemble van het USKO, met koor en gevarieerd orkest, leent zich perfect aan de muziek van Bach. Sinds 1948 heeft het USKO de traditie om elk jaar rond de zomer op tournee te gaan met een van zijn drie grootste meesterwerken: de Matthäus Passion, de Johannes Passion en de Hohe Messe. Dit jaar is de Hohe Messe aan de beurt. In 2020 is de Johannes Passion afgelast vanwege de eerste lockdown, en toen in 2021 besloten werd de Johannes opnieuw te doen, kon deze uiteindelijk ook niet doorgaan vanwege de pandemie. Nu, in 2022, is het eindelijk weer zover en mogen we na lang wachten weer een meesterwerk van Bach ten gehore brengen aan publiek. Hopelijk heeft u er evenveel zin in als wij! In deze korte tekst zal ik een beknopte introductie geven tot de achtergrond, geschiedenis en tekst van de Hohe Messe, alsook de muziek en de opvoering zelf.
In het voorjaar van 1733 vond een vijf maanden durende rouw om het overlijden van de vorst Augustus II van Polen, Litouwen en Saksen plaats. Er mocht toen geen publiekelijke muziek opgevoerd worden, ook niet in het Saksische Leipzig waar Bach woonde en werkte. Dat creëerde ruimte in zijn drukke agenda, die hij dankbaar gebruikte om te werken aan de compositie van een Kyrie en Gloria. In de zomer van dat jaar diende hij dat werk in bij de nieuwe vorst, Augustus III, als sollicitatie voor de positie van Saksische hofcomponist. Na wat onderhandelen werd Bach aangenomen.
Later in zijn leven breidde Bach het Kyrie-Gloria uit met zettingen van de overige delen van de Latijnse mistekst. Hij gebruikte daarbij muziek uit zijn oudere composities, die voor eenmalige gelegenheden waren geschreven en anders nooit meer uitgevoerd zouden worden, zoals zijn Sanctus uit 1724. Dit hergebruiken heet parodiëren, en in tegenstelling tot de moderne definitie van het woord, was dat een waardige manier om een muzikaal idee nieuw leven in te blazen, en minder tijd- en plaatsgebonden te maken dan het origineel. De Hohe Messe is echter niet zomaar knip-en-plakwerk: veel muziek is grondig herschreven om in de nieuwe context te passen. De mis is een van de laatste werken van Bach: hij voltooide het waarschijnlijk in 1749, een jaar later stierf hij.
De precieze reden dat Bach de Hohe Messe schreef is niet bekend. Er zijn verschillende gelegenheden geopperd als mogelijke aanleiding voor de compositie, maar hier is geen consensus over. Het was namelijk gebruikelijk om grote orkestrale werken te schrijven voor bepaalde gelegenheden om opgevoerd te worden, zelden gebeurde dit vanuit eigen artistieke motivatie. In de periode voor zijn dood was Bach echter veel bezig met het op eigen initiatief samenstellen van lange encyclopedische composities die een bepaalde muzikale dimensie systematisch verkennen, zoals Das Wohltemperierte Klavier (een set klavier preludes en fuga’s voor elk van de 24 toonsoorten) en Die Kunst der Fuge (hier wordt een simpel thema op alle denkbare vormen van contrapunt uitgewerkt in 14 fuga’s en 4 canons). Het zou dus kunnen dat hij in deze geest ook de Hohe Messe schreef. In de bijna twee uur durende mis gebruikt Bach namelijk alle verschillende genres van vocale geestelijke muziek uit zijn tijd. Alles komt voorbij: ingewikkelde fuga’s, polyfonie in de renaissancestijl van de zestiende eeuw, een eigen moderne aria voor elke zangsolist in combinatie met verschillende instrumentale solisten, feestelijke tutti’s: Bach laat zijn volledige compositionele arsenaal horen.
De tekst van de Hohe Messe is die van de vaste gezangen van de katholieke liturgie (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei). Bach zelf was luthers, maar in zijn tijd werden deze gezangen ook in lutherse kerken gebruikt, vanwege de universele christelijke thema’s. Het componeren van een muzikale zetting van de tekst is een interessante uitdaging, omdat de componist de thematisch uiteenlopende mis tot een artistiek geheel moet zien te smeden. De tekst leent zich echter perfect voor een grootschalige encyclopedische compositie zoals deze. De tekst is op zijn eigen manier een soortgelijke systematische tentoonstelling, maar dan van de verschillende aspecten van het christendom. Van de aanroep tot de Heilige Drie-eenheid om ontferming, heel wat lofzangen op God, de geloofsbelijdenis, het doopsel, de opstanding van de doden en het eeuwige leven, tot de menswording, kruisiging en wederopstanding van Jezus, het Lam Gods. Bach componeerde, zoals typisch is voor zijn muziek, elk deel dusdanig dat het volledig aansluit op de sfeer van de tekst, en verstopte hier en daar een extra laag aan symboliek of toonschildering. De stijl en de grootte en samenstelling van het ensemble verschilt dan ook heel erg per deel, afhankelijk van de context.
Bach liet het werk ongetiteld na en heeft het zelf waarschijnlijk nooit uitgevoerd. De naam ‘Hohe Messe’ werd tijdens de Romantiek aan het werk gegeven. Bach’s zoon Carl Philipp Emanuel heeft een keer een modernisering van het Credo uitgevoerd onder de naam ‘Grosse catholische Messe,’ maar de eerste echte uitvoeringen waren pas in de negentiende eeuw. Althans, na 15 jaar studeren werd in 1828 door de Berliner Singakademie enkel het Credo uitgevoerd. In 1831 en 1834 werden de delen Missa en het Symbolum Nicenum samengevoegd, maar het was pas in 1859 dat de Hohe Messe in zijn geheel werd uitgevoerd in Leipzig door Riedel Verein, maar dan niet in het Latijn, maar in het Duits!
In onze opvoering doen we ons best zoveel mogelijk recht te doen aan hoe Bach de opvoering waarschijnlijk had bedoeld. Zo spelen alle strijkers met speciale barokstrijkstokken en een iets oudere techniek, in plaats van de gebruikelijke modernere. Ook spelen sommige blazers en de continuo’s op oude instrumenten. Bach had waarschijnlijk een kleiner orkest tot zijn beschikking dan wij hebben, dus omwille een authentieker geluid, en het niet overstemmen van de solisten, zingen veel orkestleden mee in het koor, zodat iedereen alsnog mee kan doen. Hierdoor is het formaat van ons koor dan wel weer ahistorisch, aangezien Bach’s koor waarschijnlijk vele malen kleiner was. Hoe dan ook zal iedereen vandaag hun uiterste best doen de geniale muziek van Bach zo goed mogelijk recht te doen, en dit zal vast en zeker te horen zijn.
